عوامل بی بصیرتی از دیدگاه قرآن ونهج البلاغه 2

بی­بصیرتی و ناآگاهی، ریزش و انحراف را در پی دارد. در همین جنگ جمل «ربیع­بن خثیم» به مولا عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! ما دربارۀ این جنگ شک داریم؟ می­ترسیم این جنگ مشروع نباشد! حضرت فرمود: چرا؟ او گفت: چون ما داریم با اهل قبله می­جنگیم! با مردمی می­جنگیم که چون ما شهادتین می­گویند و نماز می‏خوانند. از طرفی هم «ربیع» خود را شیعه می­دانست و نمی­خواست صریحاً از امام علی7 کناره‏گیری کند، لذا گفت: یا امیرالمؤمنین! خواهش می­کنم به من کاری را واگذار کنید که در آن شک وجود نداشته باشد، من را به مأموریتی بفرست که در آن تردید نباشد. حضرت هم پذیرفت و او را به یکی از سر حدّات فرستاد که اگر جنگی شد طرف مقابلش کفار و مشرکان باشند.⁽²⁰⁾

نمونۀ دیگر از بی­بصیرتان و خواص منحرف، خوارج بودند. اینان گروهی از اهل اسلام و متظاهران به ظواهر اسلامی و مؤدب به آداب شرعی بودند که به علّت نبود بصیرت و ناتوانی در معرفت منشأ شبهات، نتوانستند از پرسش­هایی که از سوی اهل نفاق و دورویی؛ یعنی سران سپاه صفین ایجاد شده بود، عبور کنند.

امام علی7 در سال 38 هجری قمری و در بین مردم کوفه به حال این گروه اشاره کرده، ضمن ایراد سخنرانی و در مقام ریشه‏یابی علل پیدایش فتنه­ها، به دو ترفند معاویه برای ارضاء میل صدارت طلبی خویش و نیز فریب خوردن ساده لوحان از امت اسلامی، چنین اشاره می­کند:

«همانا آغاز پدید آمدن فتنه‏ها، هوا پرستی، و بدعت گذاری در احکام آسمانی است، نوآوری‏هایی که قرآن با آن مخالف است، و گروهی «با دو انحراف یاد شده» بر گروه دیگر سلطه و ولایت یابند، که بر خلاف دین خداست. پس اگر باطل با حق مخلوط نمی‏شد، بر طالبان حق پوشیده نمی‏ماند، و اگر حق از باطل جدا و خالص می‏گشت زبان دشمنان قطع می‏گردید. امّا قسمتی از حقّ و قسمتی از باطل را می‏گیرند و به هم می‏آمیزند، آنجاست که شیطان بر دوستان خود چیره می‏گردد و تنها آنان که مشمول لطف و رحمت پروردگارند نجات خواهند یافت».⁽²¹⁾

شاید بتوان ادعا کرد که آن حضرت در دوران حکوت خویش، از هیچ پدیده­ای به اندازۀ بی‏بصیرتی یاران و برخی مسلمانان در شناخت فتنه­ها، ابراز بیزاری و تنفر نکرده است.

 

3-2. ملاحظات خویشاوندی و دوستی

از دیگر عوامل اعراض از حقّ، که می­توان آن را نیز از عوامل سیاسی انحراف خواص نامید، «ملاحظات خویشی، قومی ­و دوستی» است. تربیت اسلامی می­گوید که باید برای یک انسان مکتبی، محور تمامی رفتارها محبّت خداوند باشد و دیگر محبت­ها باید در این شعاع تنظیم شود. از دیدگاه قرآن کریم، حزب الله واقعی، کسی است که دل و جانش کانون محبّت خداوند شده و در این راه علاقه عاطفی خویش را از پدر، فرزند، برادر و خاندان منحرف، قطع کند.⁽²²⁾

روح ایمان، خدا محوری در تمامی ابعاد زندگی است و همه حریم­ها در شعاع حریم خداوند محترم­اند. احسان به پدر و مادر، در قرآن کریم حریم فوق العاده­ای دارد و در چهار آیه قرآن در کنار توحید آمده است. این حریم به حدی است که برخی از فقیهان می­گویند: اطاعت امر والدین از نماز اول وقت مهم­تر است و فرزند می­تواند نماز مستحبی خود را به خاطر امر والدین بشکند. ولی این حریم در شعاع حریم خداوند است. بر این اساس، اگر پدر و مادر، فرزند را در مسیر شرک قرار دهند، فرزند نباید اطاعت کند: (وَ اِنْ جاهِداک عَلی أنْ تُشْرِک بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلاتُطِعْهُما...)⁽²³⁾؛ «و هر گاه آن دو، تلاش کنند که تو چیزی را همتای من قرار دهی، که از آن آگاهی نداری (بلکه می‏دانی باطل است)، از ایشان اطاعت مکن» و اصولاً از هیچ مخلوقی آنجا که معصیت خالق مطرح است، اطاعت روا نیست. چنان­که امام علی7 فرمود: «دین ندارد کسی که نزدیک به اطاعت مخلوق در مسیر معصیت خالق گردد».⁽²⁴⁾

در چندین آیه قرآن کریم این مضمون آمده است که کسانی که روابط عاطفی خویش را بر رابطه الهی ترجیح دهند، از صراط مستقیم منحرف شده، فاسق و ستمگرند.⁽²⁵⁾ هم­چنین به عنوان برهان و استدلال بر این نکته که باید «خدا محور» باشید و دیگران در زندگی­تان جنبه محوری نداشته باشند، این واقعیت را بیان می­کند که در قیامت نزدیکان و فرزندان به کارتان نمی­آیند: (لَنْ تنفعکمْ اَرْحامُکُمْ وَ لا اَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَاللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ)⁽²⁶⁾؛ «هرگز بستگان و اولاد شما در روز قیامت سودی به حالتان نخواهند داشت و او در قیامت میان شما جدایی می­افکند و خداوند به آنچه انجام می دهید، آگاه است».

قرآن کریم در این زمینه ابراهیم بت شکن و یارانش را به عنوان اسوه و نمونه معرفی می­کند که محبّت خداوند را برگزید و از اقوام منحرف برید.⁽²⁷⁾

این روح تربیت اسلامی است؛ اما پس از پیامبر اکرم9 با احیای ارزش­های جاهلی، دوباره تعصب­های نژادی و قبیله­ای جان گرفت و ارزش­های الهی قربانی ارزش­های جاهلی شد. در سقیفه، مسایل نژادی و ناسیونالیستی حرف اول را زد، مسأله نژاد تعیین کننده بود.⁽²⁸⁾ و راز لغزش برخی از کارگزاران امام علی7 نیز همین بود. حضرت به منذر بن جارود عبدی که به بیت المال خیانت کرده بود، نوشت: «پیوند با خویشاوندانت را به بهای بریدن از دینت برقرار می­کنی».⁽²⁹⁾

در نامه­ای دیگر، یکی از کارگزاران خویش (مصقلة بن هبیره شیبانی) را نکوهش می­کند: «چرا بیت المال را بین افرادی از بادیه نشینان قبیله­ات تقسیم می­کنی؟»⁽³⁰⁾

نمونه­ای دیگر از ملاحظات خویشاوندی را در داستان انحراف زبیر می­بینیم. از گذشته دور تاکنون فرزندان خواص در انحراف آنها نقش به‌ سزایی ایفا کرده‌اند. زبیر که یکی از خواص و اصحاب با وفای پیامبر9 و امیرالمؤمنین علی7 بود، بر اثر فعالیت‌های پسرش عبدالله منحرف و عملاً مردود و در اردوگاه دشمنان علی7 قرار گرفت. امام علی7 درباره زبیر فرموده‌اند: «زبیر همواره با ما بود تا آنکه فرزند نامبارکش عبد اللَّه، پا به جوانی گذاشت».⁽³¹⁾

از این­رو باید خواص نسبت به این موضوع مهم حساسیت بیش‌تری داشته باشند و آبروی چندین ساله خود را فدای هواهای نفسانی فرزندانشان نکنند.

حضرت امیرالمؤمنین7 به «حارث اعور همدانی» که از یاران فدارکار و با وفای و از فقهاء شیعه بود می­فرماید: «از یارانی که در فکر و نظر ضعیف­اند و عمل آنها ناشایسته است برحذر باش! (و اطراف خود راه مده) زیرا مقیاس سنجش شخصیت هر کس را یارانش تشکیل می­دهند».⁽³²⁾

همۀ این نمونه­ها شاهد بر این مطلب است، که یکی از عوامل سیاسی ـ اجتماعی مؤثر بر انحراف خواص، ملاحظات خویشاوندی و عاطفی است.

پی نوشت :

20. احمد خاتمی، رسالت خواص، صص22-24؛  همو، در سایه سار حکمت علوی، قم، بنیاد بین‏المللی نهج البلاغه، 1382ش، صص241-243.

21. نهج‏البلاغه، خطبه50، ص 104.

22. مجادله، آیة 22.

23. لقمان، آیة 15.

24. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص393.

25. توبه، آیات 23 و 24.

26. ممتحنه، آیة 3.

27. ممتحنه، آیة 4.

28. نهج البلاغه، خطبه 3، ص 49.

29. نهج البلاغه، نامه 71، ص 617.

30. همان ، نامه 43، ص553.

31. نهج‏البلاغه، حکمت 453، ص739. 

32. نهج البلاغه، نامه69، صص 613 -614.