ربا و رباخواری

ربا» در لغت به معنای زیادی وافزایش است و در اسلام به زیاده گرفتن در وام یا بیع گفته شده است. مورد ربا، یا پول است یا جنس؛ گاهی پول را قرض می دهند و بیش از آنچه داده اند باز پس می گیرند که این ربای در وام است و گاهی جنسی را می دهند و مقدار بیشتری از همان جنس را تحویل می گیرند که هر دوی این مورد ربا و حرام می باشد.

«خَبط» به معنای افتادن و برخاستن و عدم تعادل به هنگام حرکت است. رباخوار، به کسی تشبیه شده که شیطان تعادل او را بر هم زده و او را خبط کرده است.[1]

رباخوار در قیامت همچون دیوانگان محشور می شود، چرا که در دنیا روش او باعث بهم خوردن تعادل جامعه و اختلافات طبقاتی گردیده است.

انتقاد از رباخواری، ربا گرفتن و ربا دادن، از ابتدای اسلام مطرح بوده است. در سوره روم که در مکه نازل شده است، می فرماید: «و ما أوتیتم من ربا لیربوا فی أموال النّاس فلایربوا عند اللّه»[2] یعنی آنچه به قصد ربا می دهید تا برای شما در اموال مردم بیفزاید، بدانید که نزد خداوند افزون نمی شود. سپس در سوره ی آل عمران با فرمان «لاتأکلوا الرّبا»[3] از آن نهی گردیده و بیشترین انتقاد از رباخواری در همین آیات آمده است. در ضمن آیه «وأخذهم الرّبا وقد نُهوا عنه»[4]، یادآور می شود که در مذهب یهود نیز «ربا» حرام بوده، چنان که این حرمت در تورات[5] نیز ذکر شده است.

آیات مربوط به ربا، به دنبال آیات انفاق آمد تا دو جهت خیر و شری که توسط مال و ثروت پدید می آید را مطرح کند.

انفاق، یعنی دادن بلاعوض و ربا، یعنی گرفتن بلاعوض. هر آثار خوبی که انفاق دارد، مقابلش آثار سویی است که ربا در جامعه پدید می آورد. به همین جهت قرآن می فرماید:

«یمحق اللّه الرّبا و یربِی الصّدقات»[6] خداوند ثروت به دست آمده از ربا را نابود، ولی صدقات را افزایش می دهد.

تهدیدهایی که در قرآن برای گرفتن ربا و پذیرش حاکمیت طاغوت آمده، برای قتل، ظلم، شراب خواری، قمار و زنا نیامده است.[7] حرمت ربا نزد تمام فرق اسلامی، قطعی واز گناهان کبیره است. وقتی به امام صادق علیه السلام خبر دادند که فلانی رباخوار است، فرمود: «اگر قدرت می داشتم گردنش را می زدم».[8] همچنان که حضرت علی علیه السلام وقتی با رباخواری مواجه شد، از او خواست تا توبه کند، وقتی توبه کرد او را رها نمود و به دنبال آن فرمود: «رباخوار را باید از عمل خود توبه دهند، همچنان که از شرک توبه می دهند». از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: «خبیث ترین درآمدها، رباخواری است».[9] و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: «هرگاه خداوند اراده ی هلاک سرزمینی را داشته باشد، رباخواری در آن ظاهر می شود».[10] و خداوند، فرد رباخوار، وکیل، شاهد و کاتب ربا را لعنت نموده است.[11] در حدیث می خوانیم:

رباخواران، در قیامت همچون دیوانگان محشور می شوند.[12]

امام صادق علیه السلام علّت تکرار آیات ربا در قرآن را آماده سازی و تشویق ثروتمندان برای کار خیر و صدقات می داند و می فرماید: «چون از یکسو «ربا» حرام است و از طرف دیگر کنز و زراندوزی و انباشتن ثروت به صورت راکد نیز حرام است، پس برای ثروتمندان چاره ای جز انفاق و یا کارهای تولیدی مفید باقی نمی ماند».[13] از آنجایی که احتمال در دام ربا افتادن در امور اقتصادی زیاد است، در حدیث می خوانیم: «من اتّجر بغیر فقه فقد ارتطم فی الربا»[14] هرکس بدون دانش و آگاهی از احکام و دستورات شرعی تجارت وارد بازار تجارت شود، گرفتار ربا می شود.

آثار ربا

گرفتن پول اضافی، بدون انجام کاری مفید و یا مشارکت در تولید، نوعی ظلم و اجحاف است که موجب پیدایش دشمنی و قساوت می شود. ربا دهنده به جهت بدهی های تصاعدی، گاهی و رشکست و مجبور به قبول انواع ذلّت و اسارت و بردگی می شود.[15] ربا، تعادل جامعه را بهم زده و موجب تقسیم جامعه به دو قطب مستکبر و مستضعف می شود.[16]

رباخواری مانع جریان پول در مسیر تولید و کارهای عام المنفعه است و به جای تلاش و فکر، فقط از سود پول بهره گیری می شود، لذا ربا تحریم شده است. امام صادق علیه السلام فرمودند:

«لو کان الرّبا حلالا لترک النّاس التّجارات»[17] اگر ربا حلال بود، مردم کسب و کار را رها می کردند. و از امام رضا علیه السلام نیز روایت شده است که فرمودند: «اگر ربا شیوع پیدا کند راه قرض الحسنه و وام دادن بسته می شود».[18] نه تنها در شریعت اسلام؛ بلکه در تمام ادیان آسمانی ربا تحریم شده است؛ امّا برخی به بهانه هایی ربا را توجیه می کنند و به دنبال راه فرار هستند. آنان با ارائه راه حل و روشهایی و به اصطلاح کلاه شرعی، همانند حیله یهود برای گرفتن ماهی در روز شنبه که در آیات قبل ماجرای آن بیان شد، در صدد توجیه ربا هستند؛ اما این نوعی بازی بیش نیست و قرآن از این گونه بازی ها انتقاد کرده است.

ربا، آثار تخریبی خود را دارد هرچند که جوامع انسانی آن را در سیستم اقتصادی خود پذیرفته باشند؛ البته باید به این نکته توجه داشت که علّت پیشرفت جوامع سرمایه داری، توجّه به علم و صنعت است، نه رباخواری هر چند عقب افتادگی بسیاری از کشورها نتیجه همین نظام اقتصادی واستعمار و استحمار کشورهای سلطه گر و سرمایه دار است.

پی نوشت ها

[1] اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ اَلرِّبٰا لاٰ یَقُومُونَ إِلاّٰ کَمٰا یَقُومُ اَلَّذِی یَتَخَبَّطُهُ اَلشَّیْطٰانُ مِنَ اَلْمَسِّ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قٰالُوا إِنَّمَا اَلْبَیْعُ مِثْلُ اَلرِّبٰا وَ أَحَلَّ اَللّٰهُ اَلْبَیْعَ وَ حَرَّمَ اَلرِّبٰا فَمَنْ جٰاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهىٰ فَلَهُ مٰا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اَللّٰهِ وَ مَنْ عٰادَ فَأُولٰئِکَ أَصْحٰابُ اَلنّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ؛ کسانی که ربا می خورند، (در قیامت) برنمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده(و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی زمین می خورد، گاهی بپا می خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است(و تفاوتی میان آن دو نیست.)» در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است.) و اگر کسی اندرز الهی به او رسد، و(از رباخواری) خودداری کند، سودهایی که در سابق [ قبل از نزول حکم تحریم ] به دست آورده، مال اوست؛ (و این حکم، گذشته را شامل نمی گردد؛) و کار او به خدا واگذار می شود؛ (و گذشتهء او را خواهد بخشید.) امّا کسانی که بازگردند(و بار دیگر مرتکب این گناه شوند)، اهل آتشند؛ و همیشه در آن می مانند.

بقره - آیه 275

[2] روم، 39

[3] آل عمران، 130

[4] نساء، 161

[5] تورات، سِفر تثنیه، فصل 23، جمله 19 و سِفر لاویان، فصل 25، جمله 36 و 37.

[6] بقره، 276

[7] تفسیر المیزان‏

[8] وسائل، ج 12، ص 429

[9] کافى، ج 5، ص 147

[10] کنز العمّال، ج 4، ص 104

[11] وسائل، ج 12، ص 430

[12] تفسیر درالمنثور، ج 2، ص 102

[13] وسائل، ج 12، ص 423

[14] نهج‏البلاغه، قصار 447

[15] تفسیر مراغى‏

[16] تفسیر المیزان‏

[17] وسائل ج 12 ص 424 و بحار ج 103 ص 119

[18] الحیاة، ج 4، ص 334